Kunst en metafysica (2).
In het eerste deel over dit thema valt te lezen dat een intense of zelfs transcendente beleving het vaakst bij muziek voorkomt. Voor Arthur Schopenhauer was dat de ‘metafysische kunst’, de overige kunsten rekende hij tot de zintuiglijk waarneembare wereld. “De muziek is namelijk net zo’n onmiddellijke objectivatie en kopie van de hele wil, als de wereld dat zelf is (…) Juist om die reden is de uitwerking van de muziek zoveel krachtiger en indringender dan die van andere kunstvormen, want die laatste hebben het alleen over de schaduw, terwijl de muziek over de zaak zelf gaat”.
Lichtkunst, beeldend zónder vaste vormen of kleuren, is dan toch een goede tweede. Licht is werkelijk een ‘bezwijkende’ materie, een immaterieel fenomeen. Een lichtkunstenaar die zeker kan slagen een spirituele ervaring tot stand te brengen is James Turrell. In misschien het mooiste museum voor moderne beeldende kunst in Nederland, ‘De Pont’ (Tilburg) zag ik zijn ‘Wedgework III’. Een ruimte wordt in tweeën gedeeld door een schuine rechthoek van fluorescerend licht en je daarin bevinden is een bijzondere gewaarwording, desoriënterend en meditatief tegelijkertijd.
Metafysisch ervaren lichtkunst kan ook spiegeling zijn, als het een reflectie is waar je geen grip op kunt krijgen. Zoals Anish Kapoor’s spiegelingen van het uitspansel en dan beslist het beroemde ‘Cloud Gate’: een echte publiekstrekker waar veel ‘selfies’ gemaakt worden. Iets wat je negatief licht zou kunnen noemen is te zien in de intens zwarte gaten van Kapoor die je naar binnen lijken te zuigen. Hij maakte deze met behulp van een speciaal pigment waar hij tot woede van veel kunstenaars (omdat het de donkerste tint zwart is dat momenteel bestaat) patent op kreeg.
“(…) de waarheid namelijk dat al wat object is, zowel wat betreft zijn objectieve bestaan als zodanig maar ook wat betreft de wijze van bestaan (het formele aspect ervan) volstrekt afhankelijk is van het kennend subject, en dus verschijning is en niet ding-op-zichzelf” (Schopenhauer). Allicht zijn er toch wetmatigheden tijdens dat verschijnen aan het subject als we ons tot één soort, de menselijke, beperken. Bij het ervaren van beeldende kunst oogt zo een kleur dieper en mysterieuzer door het gebruik van veel lagen of specifieke pigmenten. Het werk van Kapoor, maar ook dat van Mark Rothko en Barnett Newman bijvoorbeeld, laat dat duidelijk zien. Deze kunstenaars van ‘colourfield painting’ streefden met onder andere die techniek gericht naar het verbeelden van het bovenzinnelijke.
Over Mark Rothko schreef ik al eerder en het is geen wonder dat zijn kunst vaak subliem wordt ervaren. De kleurvlakken kennen geen scherpe lijnen of grenzen en hierdoor zijn de schilderijen onmogelijk exact te beschrijven. Zo raken ze aan het begrip van het niet waarneembare, dat vaak gelinkt wordt aan metafysica. Catrien Schreuder van het Stedelijk Museum Schiedam over ‘Grey, Orange on Maroon, no.8’: “Je voelt je er heel nietig door en krijgt er tegelijk energie van. Het is heel merkwaardig dat een schilderij dat voor elkaar krijgt”. Dat er zelfs een ‘Rothko Chapel’ bestaat (“a sanctuary for the seeker, any and all are welcome”) maakt zonneklaar wat een dergelijke beleving kan inhouden. (Schilder van de transcendentie)
Barnett Newman wilde dat beschouwers zo dicht bij zijn metersgrote doeken stonden dat het niet meer te overzien was. Op deze wijze zouden de enorme kleurvlakken pure emotie opwekken, met als doel bewustwording van jezelf en je plaats in het universum. Houvast gaf Newman door spaarzame verticale kleurbanen, die hij ‘zips’ noemde. Maar juist dit houvast, wat Rothko niet gaf, maakt dat het werk minder immaterieel oogt. Newman’s schilderijen zijn trouwens een helder voorbeeld waar het gaat om de agressie die abstracte kunst kan oproepen: in Nederland bijvoorbeeld werden ‘Who’s Afraid of Red, Yellow and Blue III’ en later ‘Cathedra’ stuk gesneden door een ‘verwarde’ man.
Op de foto ‘Broken Obelisk’ (een van vier exemplaren) van Barnett Newman voor de ‘Rothko Chapel’. Een indrukwekkende sculptuur en een terechte keus binnen het meditatieve concept van die plek. “(…) dat de wereld slechts een fysische en geen morele betekenis heeft, is de meest heilloze dwaling, ontsproten aan de grootste perversiteit van de geest” (Schopenhauer, alle citaten in dit deel vertaling Hans Driessen ).
Augustus 2019.