De Stoa.
De meer geletterden onder ons kennen het woord ‘stoïcijns’, maar dat ’Stoa’ afgeleid is van een openbaar gebouw in Athene, de ’Stoa Poikilè’, weten weinigen. Zeno van Citium (niet te verwarren met Zeno van Elea) stichtte hier zijn filosofenschool. De ‘late’ stoïcijnen zijn echter veel bekender: Seneca (‘de jongere’), Marcus Aurelius en Epictetos. Dat komt zeker omdat van de oudste teksten van deze filosofie alleen brokstukken overgeleverd zijn, terwijl er volledige en tamelijk toegankelijke werken bestaan uit het Romeinse tijdperk.
Van de traditonele indeling van de filosofie, logica, fysica en ethica, komt de ethiek op de eerste plaats. De mens, als bewust handelend en rationeel wezen, is in staat de immanente wetmatigheid van de wereld te doorzien en kan daardoor ‘leven volgens de natuur’ (de slagzin van de stoïcijnse filosofie). Dat betekent ook secularisatie, want de mens is hierdoor niet langer een speelbal van de wil van de goden. De rede is goed, wat niet redelijk is slecht. Al het andere, bezit, gezondheid, het leven zelf, laat de ware stoïcijn onverschillig.
Je moet dus het verschil zien tussen wat goed is, wat slecht is en wat je onverschillig laat. Alleen zo wordt je vrij: niet langer beïnvloed door de wereld om je heen en eigen passies. Deze ideale staat werd door de stoïcijnen ‘hartstochtloosheid’ genoemd (‘apatheia’ in het Grieks, waar typerend genoeg onze woord apathie/ apathisch vandaan komt… ). Dit individualistisch en in essentie egoïstisch doel wordt wel verbonden met het grotere geheel en dat leidt tot twee fundamentele eisen: rechtvaardigheid en menslievendheid.
De Stoa heeft veel invloed op latere bewegingen als het christendom en op diverse filosofen. Zelf lees ik graag Arthur Schopenhauer en bijvoorbeeld in dit fragment is het stoïcijnse denken goed te herkennen: “Het zekerste middel om niet heel ongelukkig te worden is niet te verlangen gelukkig te worden, dus door in je aanspraken op genot, aanzien, eer enzovoort bescheiden te zijn” (uit de bundel ‘De kunst om gelukkig te zijn’, vertaling in het Nederlands Cyril Lansink). (Kunst en metafysica 1 + 2: voor meer citaten.)
De laatste tijd is er sprake van een oplevende belangstelling voor het stoïcisme en sommige hedendaagse issues zijn ook niet moeilijk te rijmen met deze filosofie. Zo heeft het streven naar individuele vrijheid een opvallende gelijkenis met het ethisch rationalisme van de stoïcijnen. (Een tegenhanger van dit liberalisme is te vinden in wat ‘identiteitspolitiek’ wordt genoemd. Bij dit denken vanuit de maatschappelijke positie van bepaalde sociale groepen gaat het eerder om erkenning dan om vrijheid, wat regelmatig uitdraait op conflicten.)
Kennis van de werkelijkheid betekent dus dat de mens zelf verantwoordelijk is en de rede maakt daar actief deel van uit. Als de werkelijkheid te begrijpen is (kennis), dan volgt vanzelf de ambitie grip te krijgen op die werkelijkheid (kunde). Zonder dat in harmonie met de natuur te doen blijkt juist nu een doodlopende weg en ook dat maakt de Stoa relevant voor het heden. Uiteindelijk is houvast alleen mogelijk door te ‘leven volgens de natuur’, dat gegeven te accepteren én weten dat ware wijsheid redeneren vanuit dit feit is.
In de kapitalistische wereld van nu is door de steeds grotere ongelijkheid een stoïcijnse mentaliteit wel moeilijk vol te houden. Want, zoals filosoof Marli Huijer fijntjes verwoordde: “Zo’n onverstoorbare houding is aan weinigen gegeven, en vooral aan mensen die van anderen weinig te vrezen hebben. (…) Rijkdom en macht maken zelfverzekerd.” Datgene wat een stoïcijn onverschillig moet laten, is zo in de praktijk precies wat hartstochtloosheid mogelijk maakt. Helaas dan vaak zónder plichtsbesef voor het grotere geheel…
Op de foto beneden tussen de restanten aan de noordkant van de Atheense Agora (marktplaats) de ruïne van de Stoa Poikilè (‘beschilderde zuilengang’, vanwege de panelen met schilderingen van militaire successen die er vroeger hingen). Op de foto boven een reconstructietekening van de westzijde. Eigenlijk is een stoa niets meer dan een autonome lange hal, een beschutte ontmoetingsplaats voor de hele bevolking. Naast filosofen waren er artiesten, handelaars en (in de latere hellinistische periode) waarschijnlijk zelfs winkels.
December 2021.