Over ‘Val van de engel’.
In het schemergebied tussen goed en kwaad bewegen álle mensen zich. Zij zijn zich dat terdege bewust en weten dat zowel het puur goede als het puur kwade buiten bereik is. Voeg daarbij het verlangen naar dat pure, het absolute, de absolute liefde of de absolute waarheid, en je hebt vanuit die verbeelding het ontstaan van God én Satan in een notendop.
‘De duivel’ is eigenlijk een groep engelen, aanvankelijk dienaren van God, die rebelleren tegen hun nieuwe taak voortaan ook de mensen te dienen: Belzebub, Apollion, Belial, Lucifer, om enkelen te noemen. En juist dóór die opstand worden ze God gelijk. Terwijl de engelen die de kant van God kiezen, Michaël, Rafaël, Uriël, Gabriël, voor altijd dienaren blijven.
In 1654 schreef Joost van den Vondel ‘Lucifer’. Dat toneelstuk is altijd controversieel geweest: het lijkt aspecten van een politieke allegorie te hebben en thema’s als de vrije wil en hoe geloof en verstand zich verhouden komen aan bod. Na de tweede voorstelling al werd het door het stadsbestuur van Amsterdam, op aandrang van de kerke(n)raad, verboden.
‘Lucifer’ is wel omschreven als een vroeg ‘karakterdrama’ omdat het de zwart-wittekening (goed tegenover kwaad) van de voorgaande ‘dualiteitdrama’s’ mist. De persoon Lucifer, een van de ‘oproerige geesten’ (de afvallige engelen), lijkt te weifelen tot Belzebub hem overhaalt. In ieder geval kiest hij pas later partij tegen God en daarmee voor zijn eigen val.
In veel jongere jaren al ging (en tot vandaag de dag gaat) mijn sympathie uit naar deze tragische figuur omdat ik in die positie tot eenzelfde stap verleid zou zijn. Want God dwingt zijn engelen zonder enige vorm van overleg tot iets waarvoor zij niet zijn ‘aangenomen’. En door nu ook mensen te moeten dienen is dit afnemen van privileges, deze nieuwe plicht, een demotie.
Ik heb wel eens de vergelijking getrokken met wanneer in het bedrijfsleven een dergelijke situatie voorkomt. Het land zou te klein zijn: bij collectief gedwongen demotie gaan de vakbonden onmiddellijk staken. En er was ooit een uitzendbaan waar ik opstapte omdat de bedrijfsleider mij wilde laten schoonmaken, iets wat mijn taakomschrijving niet omvatte.
Het thema ‘val van de engel’ komt diverse malen in mijn werk voor, soms zijdelings en een andere keer meer rechtstreeks. Op de kunstacademie maakte ik bijvoorbeeld een linosnede, waarop vele naar beneden tuimelende figuren te zien zijn. Later ontstond een groot beeld (en een van mijn betere) van drie ‘Gezanten’. Boodschappers, maar van wie? Of wat?
In de periode daartussen verbeeldde ik Michaël met het object ’De engel van het zwaard’. Michaël is degene die Adam en Eva uit het paradijs verdrijft. En waarom? Omdat zij eten van “de boom van de kennis van goed en kwaad”. Eva vertelt de slang (Satan) dat God hen heeft verboden daarvan te eten: “dan zullen we sterven”. “Integendeel”, zegt de slang.
En daar heeft hij gelijk in, want Adam en Eva sterven niet… God wil de mens wijsheid ontzeggen, omdat ze dan “als goden zullen zijn” en laat hier weer zien slechts dienaren te dulden. De engel Michaël kent als uitvoerder van God’s wil geen scrupules of twijfel. Als een machine die handelt naar de instructies is hij daarmee heel goed in staat tot het kwade.
Mijn nieuwe ‘val van de engel’ krijgt waarschijnlijk ook echt die naam: een driehoekige witte vorm, waarin twee vleugels, kantelt licht over een zwarte baan tussen plafond en vloer. Nu concreet Lucifer, maar minder ‘duivels’ als velen zouden verwachten. Want hij komt min of meer op voor gelijkheid, waar God met enig recht een autocraat te noemen is.
Op de afbeelding Michaël, die Lucifer en andere opstandige engelen uit de hemel verdrijft, een schilderij van Peter Paul Rubens. Uit een tijd waarin het ‘christen zijn’ vanzelf sprak (1622) en een schilderij met overduidelijk dualistische toonzetting. De in dit artikel genoemde werken van mijzelf zijn uiteraard in de galerij van deze website te vinden. (Galerij)
December 2017.
2020: de uiteindelijke versie van mijn object gaat afwijken van wat hierboven staat, maar is nog steeds niet voltooid.
2023: het werk is eindelijk af en te vinden in de galerij.